Với tóm tắt lý thuyết Khoa học tự nhiên lớp 7 Bài 7: Hóa trị và công thức hóa học sách Kết nối tri thức hay, chi tiết cùng với bài tập trắc nghiệm chọn lọc có đáp án giúp học sinh nắm vững kiến thức trọng tâm, ôn luyện để học tốt môn KHTN 7.

Khoa học tự nhiên lớp 7 Bài 7: Hóa trị và công thức hóa học

Video giải KHTN 7 Bài 7: Hóa trị và công thức hóa học - Kết nối tri thức

A. Lý thuyết KHTN 7 Bài 7: Hóa trị và công thức hóa học

I. Công thức hóa học

1. Khái niệm

- Công thức hóa học của một chất là cách biểu diễn chất bằng kí hiệu hóa học của nguyên tố kèm theo chỉ số ở chân bên phải của kí hiệu hóa học.

Ví dụ: Công thức hóa học của oxygen là O₂; công thức hóa học của carbon dioxide là CO₂.

2. Cách viết công thức hóa học

a) Công thức hóa học của đơn chất

- Đối với các đơn chất được tạo thành từ nguyên tố kim loại, khí hiếm và một số phi kim thì kí hiệu hóa học của nguyên tố được coi là công thức hóa học.

Ví dụ: Công thức hóa học của đồng là Cu, sắt là Fe, helium là He, carbon là C, lưu huỳnh là S, …

- Một số phi kim có phân tử gồm hai hay ba nguyên tử liên kết với nhau thì thêm chỉ số này ở chân bên phải kí hiệu hóa học.

Ví dụ: Công thức hóa học của hydrogen là H₂; oxygen là O₂; ozone là O₃…

b) Công thức hóa học của hợp chất:

- Công thức hóa học của hợp chất gồm kí hiệu hóa học của những nguyên tố tạo ra hợp chất kèm theo chỉ số ở chân bên phải kí hiệu hóa học.

- Chỉ số là những số nguyên, cho biết số nguyên tử của mỗi nguyên tố trong hợp chất, chỉ số bằng 1 thì không ghi.

Ví dụ: Công thức hóa học của khí methane là CH₄, của muối ăn là NaCl.

3. Ý nghĩa của công thức hóa học

- Công thức hóa học cho biết:

+ Các nguyên tố hóa học tạo nên chất.

+ Số nguyên tử hay tỉ lệ số nguyên tử của các nguyên tố hóa học có trong phân tử.

+ Khối lượng phân tử của chất.

Ví dụ: Công thức hóa học của calcium carbonate CaCO₃ cho biết:

+ Calcium carbonate gồm 3 nguyên tố là Ca, C và O.

+ Trong một phân tử calcium carbonate có một nguyên tử Ca, một nguyên tử C, ba nguyên tử O và tỉ lệ số nguyên tử Ca : C :  O là 1 : 1 : 3.

+ Khối lượng phân tử bằng 40 + 12 + 3.16 = 100 amu.

- Biết công thức hóa học tính được phần trăm khối lượng của các nguyên tố trong hợp chất.

Bước 1: Tính khối lượng phân tử hợp chất.

Bước 2: Tính phần trăm khối lượng các nguyên tố trong hợp chất:

Ví dụ: Tính phần trăm khối lượng của các nguyên tố trong phân bón KNO₃

Trong một phân tử KNO₃ có một nguyên tử K, một nguyên tử N và ba nguyên tử O.

- Khối lượng phân tử KNO₃ bằng: 39.1 + 14.1 + 16.3 = 101 (amu)

Phần trăm khối lượng các nguyên tố trong KNO₃ là:

$\%K=\frac{\mathrm{39.1.100}\%}{101}\approx 38,6\%$            

$\%N=\frac{\mathrm{14.1.100}\%}{101}\approx 13,9\%$

%O = 100% - 38,6% - 13,9% = 47,5%

II. Hóa trị

1. Khái niệm hóa trị

- Hóa trị là con số biểu thị khả năng liên kết của nguyên tử nguyên tố này với nguyên tử nguyên tố khác.

- Trong hợp chất cộng hóa trị, hóa trị của nguyên tố được xác định bằng số cặp electron dùng chung của nguyên tử nguyên tố đó với nguyên tử nguyên tố khác.

Ví dụ 1: Trong phân tử nước, mỗi nguyên tử H có một cặp electron dùng chung với nguyên tử O nên H có hóa trị I; nguyên tử O có hai cặp electron dùng chung với hai nguyên tử H nên O có hóa trị II.

Ví dụ 2: Phân tử HCl gồm 1 nguyên tử Cl liên kết với 1 nguyên tử H. Trong đó nguyên tử Cl có 1 cặp electron dùng chung với nguyên tử H

⇒ Nguyên tử H và Cl đều có hóa trị I

2. Quy tắc hóa trị

- Quy tắc hóa trị: Trong công thức hóa học của hợp chất hai nguyên tố, tích của chỉ số và hóa trị của nguyên tố này bằng tích của chỉ số và hóa trị của nguyên tố kia.

Ví dụ 1: ${\stackrel{V}{P}}_2{\stackrel{II}{O}}_5$áp dụng quy tắc hóa trị ta có: 2.V = 5.II

Ví dụ 2: $\stackrel{IV}{C}{\stackrel{I}{H}}_4$áp dụng quy tắc hóa trị ta có: 1.IV = 4.I

- Quy tắc hóa trị được vận dụng chủ yếu cho các hợp chất vô cơ.

- Người ta quy ước nguyên tố H luôn có hóa trị I. Nguyên tử của nguyên tố khác liên kết được với bao nhiêu nguyên tử H thì có hóa trị là bấy nhiêu.

- Oxygen được quy ước có hóa trị II. Từ đó xác định được hóa trị của các nguyên tố khác trong hợp chất có chứa H hoặc O.

Ví dụ 1: Trong hợp chất HCl, 1 Cl liên kết với 1 H nên Cl có hóa trị I.

Ví dụ 2: Trong phân tử carbon dioxide (CO₂), nguyên tử của nguyên tố C liên kết được với hai nguyên tử O nên có hóa trị IV.

- Hóa trị của nhóm nguyên tử được xác định tương tự như cách xác định hóa trị của nguyên tố.

Ví dụ: Trong phân tử sulfuric acid (H₂SO₄), nhóm (SO₄) liên kết với 2 nguyên tử hydrogen nên có hóa trị II.

III. Lập công thức hóa học của hợp chất

1. Lập công thức hóa học của hợp chất khi biết hóa trị

- Các bước xác định:

+ Bước 1: Đặt công thức hóa học cần tìm (công thức tổng quát)

+ Bước 2: Lập biểu thức tính dựa vào quy tắc hóa trị, chuyển thành tỉ lệ các chỉ số nguyên tử.

+ Bước 3: Xác định số nguyên tử (những số nguyên đơn giản nhất, có tỉ lệ tối giản) và viết công thức hóa học cần tìm.

Ví dụ: Lập công thức hóa học của hợp chất tạo bởi lưu huỳnh có hóa trị IV và oxygen

Hướng dẫn:

Bước 1: Đặt công thức hóa học của hợp chất là: 

Bước 2: Theo quy tắc hóa trị: x.IV = y.II

Bước 3: Chọn x = 1 và y = 2.

Vậy công thức hóa học của hợp chất là SO2

2. Lập công thức hóa học của hợp chất theo phần trăm các nguyên tố

Các bước xác định:

Bước 1: Đặt công thức hóa học cần tìm (công thức tổng quát);

Bước 2: Tính khối lượng phân tử của hợp chất

Bước 3: Lập biểu thức tính phần trăm nguyên tố có trong hợp chất. Xác định số nguyên tử của mỗi nguyên tố và viết công thức hóa học cần tìm.

Ví dụ 1: Lập công thức hóa học của hợp chất tạo bởi carbon và hydrogen, biết phần trăm khối lượng của C, H lần lượt là 75%, 25% và khối lượng phân tử của hợp chất là 16 amu.

Hướng dẫn

Bước 1: Đặt công thức của hợp chất là: CxHy

Bước 2: Khối lượng phân tử của khí carbon dioxide là: 12.x + 1.y = 16         (1)

%C = $\frac{12.x.100\%}{16}=75\%$ ⇒ x = 1

%H = $\frac{1.y.100\%}{16}=25\%$ ⇒ y = 4

Vậy công thức của hợp chất là CH4

Mở rộng: Biết công thức hóa học, tính phần trăm khối lượng các nguyên tố trong hợp chất.

Bột thuốc muối chữa đau dạ dày có công thức hóa học là NaHCO₃ (natri hydrocarbonat hay sodium hydrocarbonate). Tính thành phần phần trăm các nguyên tố có trong hợp chất trên?

Hướng dẫn

Khối lượng phân tử NaHCO3 bằng 23.1 + 1.1 + 12 + 16.3 = 84 amu

Phần trăm khối lượng các nguyên tố hóa học trong NaHCO₃ là:

%Na = $\frac{\mathrm{23.1.100}\%}{84}=27,38\%$

%H = $\frac{\mathrm{1.1.100}\%}{84}=1,19\%$

%C = $\frac{\mathrm{12.1.100}\%}{84}=14,29\%$

%O = 100% - 27,38% - 1,19% - 14,29% = 57,14%

B. Bài tập trắc nghiệm KHTN 7 Bài 7: Hóa trị và công thức hóa học

Câu 1. Biết rằng sodium (Na) có hóa trị I và oxygen có hóa trị II. Công thức hóa học của hợp chất tạo bởi Na và O là

A. NaO.

B. Na₂O.

C. NaO₂.

D. Na₂O₂.

Đáp án: B

Giải thích:

Gọi công thức chung của hợp chất tạo bởi Na và O là .

Áp dụng quy tắc hóa trị:

x.I = y.II → = = 

Lấy x = 2 và y = 1.

Công thức chung của hợp chất tạo bởi Na và O là Na₂O.

Câu 2. Hóa trị của copper (Cu) và iron (Fe) trong các hợp chất Cu(OH)₂ và Fe(NO₃)₃ lần lượt là (biết nhóm OH và nhóm NO₃ đều có hóa trị I)

A. I và III.

B. III và II.

C. II và II.

D. II và III.

Đáp án: D

Giải thích:

Gọi a là hóa trị của Cu trong hợp chất Cu(OH)₂

Áp dụng quy tắc hóa trị:

1.a = 2.I → a = II

Gọi b là hóa trị của Fe trong hợp chất Fe(NO₃)₃

Áp dụng quy tắc hóa trị:

1.b = 3.I → b = III

Vậy hóa trị của copper (Cu) và iron (Fe) trong các hợp chất Cu(OH)₂ và Fe(NO₃)₃ lần lượt là II và III

Câu 3. Glucose (C₆H₁₂O₆) có nhiều trong quả nho chín nên còn được gọi là đường nho. Thành phần phần trăm khối lượng của các nguyên tố C, H và O trong glucose lần lượt là

A. 40%; 6,67%; 53,33%.

B. 40%; 10%; 50%.

C. 66,67%; 3,33%; 30%.

D. 53,33%; 30%; 40%.

Đáp án: A

Giải thích:

Khối lượng phân tử glucose là:

6.12 + 12.1 + 6.16 = 180 (amu)

Phần trăm khối lượng của các nguyên tố trong C₆H₁₂O₆ là:

%C = = 40%

%H = = 6,67%

%O = 100% - %C - %H = 100% - 40% - 6,67% = 53,33%

Câu 4. Lập công thức hóa học của hợp chất tạo bởi lưu huỳnh (S) và oxygen (O), biết phần trăm khối lượng của S, O lần lượt là 40%, 60% và khối lượng phân tử của hợp chất là 80 amu.

A. SO.

B. SO₂.

C. S₂O.

D. SO₃.

Đáp án: D

Giải thích:

Gọi công thức hóa học của hợp chất tạo bởi lưu huỳnh và oxygen là S_xO_y.

Khối lượng phân tử của hợp chất là:

x.32 + y.16 = 80 (amu)

Phần trăm khối lượng của các nguyên tố trong hợp chất là:

%S = = 40% → x = 1

%O = = 60% → y = 3

Vậy công thức hóa học của hợp chất tạo bởi lưu huỳnh và oxygen là SO₃.

Câu 5. Cho biết công thức hóa học của hợp chất được tạo bởi hai nguyên tố X và O (oxygen); Y và H (hydrogen) lần lượt là X₂O, YH₃. Biết X và Y có hóa trị bằng hóa trị của chúng trong các hợp chất X₂O và YH₃. Công thức hóa học của hợp chất giữa X và Y là

A. X₃Y.

B. XY₃.

C. X₂Y.

D. XY₂.

Đáp án: A

Giải thích:

Gọi a là hóa trị của X trong hợp chất X₂O

Áp dụng quy tắc hóa trị:

2.a = 1.II → a = I

Gọi b là hóa trị của Y trong hợp chất YH₃.

Áp dụng quy tắc hóa trị:

1.b = 3.I → b = III

Gọi công thức chung của hợp chất tạo bởi X và Y là .

Áp dụng quy tắc hóa trị:

m.I = n.III → = = 

Lấy m = 3 và n = 1.

Công thức chung của hợp chất tạo bởi X và Y là X₃Y.

Câu 6. Đơn chất nitrogen bao gồm các phân tử chứa hai nguyên tử nitrogen. Công thức hóa học của đơn chất nitrogen là

A. N.

B. N².

C.N₂.

D. 2N.

Đáp án: C

Giải thích:

Công thức hóa học của đơn chất phi kim có phân tử gồm hai hay ba nguyên tử liên kết với nhau, gồm kí hiệu hóa học của nguyên tố kèm theo chỉ số ở chân bên phải kí hiệu hóa học.

Công thức hóa học của đơn chất nitrogen là N₂.

Câu 7. Một phân tử của hợp chất carbon dioxide chứa một nguyên tử carbon và hai nguyên tử oxygen. Công thức hóa học của hợp chất carbon dioxide là

A. CO.

B. CO₂.

C. C2O.

D. CO².

Đáp án: B

Giải thích:

Công thức hóa học của hợp chất gồm kí hiệu hóa học của những nguyên tố tạo ra hợp chất kèm theo chỉ số ở chân bên phải kí hiệu hóa học.

Công thức hóa học của hợp chất carbon dioxide là CO₂.

Câu 8. Calcium carbonate có công thức hóa học là CaCO₃ là thành phần chính của đá vôi. Nhận định nào sau đây sai về calcium carbonate?

A. Calcium carbonate do ba nguyên tố Ca, C, O tạo ra.

B. Trong một phân tử calcium carbonate có một nguyên tử Ca, một nguyên tử C và ba nguyên tử O.

C. Khối lượng phân tử calcium carbonate là 68 amu.

D. Trongphân tử calcium carbonate tỉ lệ số nguyên tử Ca: C: O là 1: 1: 3.

Đáp án: C

Giải thích:

Khối lượng phân tử calcium carbonate là:

1.40 + 1.12 + 3.16 = 100 (amu)

→ C sai

Câu 9. Cho sơ đồ mô tả sự hình thành liên kết cộng hóa trị trong phân tử methane.

Hóa trị của carbon trong hợp chất methane là

A. IV.

B. III.

C. II.

D. I.

Đáp án: A

Giải thích:

Trong chất cộng hóa trị, hóa trị của nguyên tố được xác định bằng số cặp electron dùng chung của nguyên tử nguyên tố đó với nguyên tử nguyên tố khác.

Trong phân tử methane, mỗi nguyên tử C có 4 cặp electron dùng chung với 4 nguyên tử H nên C có hóa trị IV.

Câu 10. Silicon dioxide có công thức hóa học là SiO₂ là thành phần chính của cát thạch anh. Hóa trị của Si trong silicon dioxide là (biết trong silicon dioxide O có hóa trị II)

A. II.

B. III.

C. IV.

D. V.

Đáp án: C

Giải thích:

Gọi hóa trị của Si trong hợp chất SiO₂ là a.

Áp dụng quy tắc hóa trị ta có:

1.a = 2.II → a = IV

Vậy trong phân tử silicon dioxide, Si có hóa trị IV.

Xem thêm các bài tóm tắt lý thuyết Khoa học tự nhiên 7 Kết nối tri thức hay, chi tiết khác:

Bài 6: Giới thiệu về liên kết hóa học

Bài 8: Tốc độ chuyển động

Bài 9: Đo tốc độ

Bài 10: Đồ thị quãng đường - thời gian