Mở đầu trang 26 KTPL 10: Em hãy đọc thông tin sau để trả lời câu hỏi:

1. Ngân sách nhà nước góp phân cho sự phát triển của các tỉnh miền núi như thế nào?

2. Hãy chia sẻ hiểu biết của em về ngân sách nhà nước.

Phương pháp giải:

Em đọc thông tin và dựa vào hiểu biết để trả lời câu hỏi.   

Trả lời:

1. Ngân sách nhà nước góp phần cho sự phát triển của các tỉnh miền núi: Các địa phương này đã sử dụng vào việc mở rộng, nâng cấp các tuyến đường giao thông; kéo điện lưới điện quốc gia về các bản vùng sâu; xây dựng, tu bổ, nâng cấp trường học, cơ sở y tế, ứng dụng khoa học kỹ thuật vào sản xuất, đầu tư chuyển dịch cơ cấu cây trồng vật nuôi; phát triển mô hình rừng trang trại, vườn rừng… nhờ đó, các tỉnh miền núi từng bước khắc phục khó khăn, ổn định đời sống, phát triển kinh tế - xã hội, góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân.

2. Ngân sách nhà nước là quỹ tiền tệ tập trung lớn nhất của nhà nước, ra đời từ rất sớm cùng với sự hình thành của nhà nước. Ngân sách nhà nước vừa là nguồn lực để duy trì bộ máy nhà nước vừa là công cụ hữu ích để nhà nước quản lý, điều tiết nền kinh tế quốc dân và giải quyết các vấn đề xã hội.

Khám phá 

1. Khái niệm, đặc điểm của ngân sách nhà nước

Câu hỏi trang 27 KTPL 10: Em hãy đọc các thông tin sau để trả lời câu hỏi:

1. Ngân sách nhà nước gồm các khoản thu, chi gì?

2. Ai được quyền quyết định các khoản thu, chi của ngân sách nhà nước?

Phương pháp giải:

- Quan sát kĩ sơ đồ để chỉ ra các khoản thu, chi của ngân sách nhà nước.

- Dựa vào hiểu biết, nêu ra được người quyết định các khoản thu, chi đó.

Trả lời:

1. Ngân sách nhà nước gồm các khoản thu, chi là:

- Các khoản thu: Thu cân đối từ hoạt động xuất nhập khẩu, thu viện trợ, thu từ dầu thô và thu nội địa.

- Các khoản chi: Chi bổ sung quỹ dự trữ tài chính, dự phòng ngân sách nhà nước, chi cải cách tiền lương, tính giãn biên chế, chi đầu tư phát triển, chi trả nợ lãi, chi viện trợ, chi thường xuyên.

2. Ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết định để đảm bảo thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước.

Câu hỏi trang 27, 28 KTPL 10: Em hãy đọc các thông tin sau để trả lời câu hỏi:

1. Mục đích của việc thu, chi ngân sách nhà nước là gì?

2. Kể tên một số quỹ trong ngân sách nhà nước và chia sẻ hiểu biết của em về quỹ đó.

3. Người dân đóng góp vào ngân sách nhà nước có được hoàn trả trực tiếp không? Vì sao?

Phương pháp giải:

- Đọc các thông tin để hoàn thành bài tập.

- Chỉ ra được mục đích của việc thu, chi ngân sách nhà nước.

- Dựa vào hiểu biết của em nêu lên một số quỹ trong ngân sách nhà nước.  

Trả lời:

1. Mục đích của việc thu, chi ngân sách nhà nước là việc Nhà nước dùng quyền lực của mình để tập trung một phần nguồn tài chính quốc gia hình thành quỹ ngân sách Nhà nước nhằm thỏa mãn các nhu cầu chi tiêu của Nhà nước.

2. Một số quỹ trong ngân sách nhà nước mà em biết là:

Có 8 quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách, trong đó có 3/8 quỹ tài chính nhà nước ngoài ngân sách là các quỹ có vốn bảo toàn để quay vòng, hoạt động hàng năm; 03 quỹ không bảo toàn vốn (Quỹ khám chữa bệnh cho người nghèo, Quỹ Bảo trì đường bộ; Quỹ phòng chống tội phạm); riêng Quỹ Bảo trì đường bộ; Quỹ phòng chống tội phạm hoạt động không độc lập với ngân sách nhà nước theo Khoản 19 Điều 4 Luật ngân sách nhà nước, hoạt động thường xuyên của quỹ hàng năm phụ thuộc vào nguồn ngân sách nhà nước cấp để thực hiện nhiệm vụ được giao.

- Quỹ khám chữa bệnh cho người nghèo

- Quỹ giải quyết việc làm

- Quỹ hỗ trợ nông dân

- Quỹ hợp tác xã

- Quỹ bảo trì đường bộ

- Quỹ bảo vệ phát triển rừng

- Quỹ phát triển đất

- Quỹ phòng chống tội phạm

3. Người dân đóng góp vào ngân sách nhà nước không được hoàn trả trực tiếp vì: ngân sách Nhà nước chứa đựng các quan hệ phân phối dưới hình thức giá trị nảy sinh trong quá trình Nhà nước dùng quyền lực tập trung một phần nguồn tài chính quốc gia hình thành quỹ tiền tệ tập trung của Nhà nước.

2. Vai trò của ngân sách nhà nước

Câu hỏi trang 29 KTPL 10: Em hãy quan sát sơ đồi, đọc các thông tin sau để trả lời câu hỏi:

1. Trong sơ đồ 2, khoản chi nào dành cho hoạt động của bộ máy nhà nước?

2. Thông tin 1 cho biết ngân sách nhà nước góp phần định hướng phát triển sản xuất để hình thành cơ cấu kinh tế hợp lí như thế nào?

3. Thông tin 2 cho biết ngân sách nhà nước góp phần điều tiết thị trường, bình ổn giá cả, kiềm chế lạm phát như thế nào?

4. Thông tin 3 cho biết gia đình anh T đã được hỗ trợ từ quỹ phúc lợi của ngân sách nhà nước như thế nào?

Phương pháp giải:

Quan sát sơ đồ và đọc các thông tin để trả lời các câu hỏi.

Trả lời:

1. Trong sơ đồ 2, khoản chi dành cho hoạt động của bộ máy nhà nước là: Chi đầu tư phát triển, chi thường xuyên.

2. Chính phủ đã ban hành Nghị định về quản lí, phát triển. Đầu từ ngân sách nhà nước để xây dựng cơ sở hạ tầng kĩ thuật, thực hiện các chính sách ưu đãi cho các dự án đầu tư sản xuất, kinh doanh trong cụm công nghiệp. Góp phần dịch chuyển cơ cấu kinh tế, tạo việc làm và thu nhập ổn định cho người lao động.

3. Chính phủ đã dùng quỹ dự trữ quốc gia của ngân sách nhà nước với các gói hỗ trợ hàng chục nghìn đồng, cung ứng kịp thời, đây đủ lương thực, thực phẩm thiết yếu, trợ cấp tiền cho nhân dân, đặc biệt đối với người nghẻo, người có hoản cảnh khó khăn, người mắt việc do dịch bệnh...

4. Gia đình anh T đã nhận được nhiều sự hỗ trợ từ ngân sách nhà nước như: Các con anh đều được đi học ở trường dân tộc nội trú tỉnh do Nhà nước hỗ trợ kinh phi, mọi người trong gia đình đều được cấp thẻ bảo hiểm y tế miễn phí... Ngoài ra, gia đình anh còn được nhận tiền hỗ trợ từ ngân sách tạo điều kiện chuyển đổi mô hình sản xuất để thoát nghèo.

3. Quy định cơ bản về quyền và nghĩa vụ công dân trong việc thực hiện pháp luật ngân sách nhà nước

Câu hỏi trang 30, 31 KTPL 10: Em hãy đọc các thông tin sau để trả lời câu hỏi:

1. Thông tin 2 cho biết Nhà nước đã đảm bảo quyền gì của công dân trong việc thực hiện pháp luật ngân sách nhà nước?

2. Ngư dân xã Q được hưởng quyền và thực hiện nghĩa vụ gì theo quy định của pháp luật ngân sách nhà nước?

Phương pháp giải:

- Em đọc các thông tin và chỉ ra quyền mà công dân được đảm bảo trong việc thực hiện pháp luật ngân sách nhà nước.

- Nêu được những quyền và nghĩa vụ của ngư dân xã Q theo quy định của pháp luật ngân sách nhà nước.

Trả lời:

1. Nhà nước đã đảm bảo sự công khai, minh bạch, người dân được thực hiện quyền kiểm tra, giám sát trong việc thực hiện pháp luật ngân sách nhà nước: cung cấp đữ liệu, thông tin cần thiết để giúp họ nắm bắt các vấn đề liên quan đến tài chinh ngân sách quốc gia, qua đó thể hiện sự quan tâm và tăng cường sự giám sát của xã hội.

2. Ngư dân xã Q rất phấn khởi vì được vay vốn hỗ trợ từ ngân sách nhà nước. Mọi người cùng nghiên cứu kĩ chính sách, xây dựng dự án đóng tàu phù hợp, hiệu quả và phương án trả nợ để được xét duyệt vay tiền, cam kết sử dụng tiền đúng mục đích, thực hiện đúng tiến độ dự án, trả nợ vay và đóng thuế đầy đủ cho Nhà nước.

Luyện tập 

Luyện tập 1 trang 31 KTPL 10: Em hãy cho biết ý kiến nào sau đây là đúng hoặc không đúng. Vì sao?

Phương pháp giải:

Em đọc các ý kiến và nêu lên suy nghĩ của mình.

Trả lời:

a. Đúng: Ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của nhà nước được dự toán và thực hiện trong một năm để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của nhà nước. Có các trường hợp các khoản thu chi này kéo dài hơn 1 năm, ví dụ ngân sách nhà nước trung hạn là các khoản thu chi của nhà nước trong 3 năm.

b. Đúng: Thuế, phí, lệ phí có tính chất thuế (như thuế giá trị gia tăng, thuế thu nhập doanh nghiệp, thuế thu nhập cá nhân, phí bảo trì đường bộ, lệ phí công chứng…)

c. Đúng: Nhóm chi thường xuyên được hiểu đơn giản là khoản chi nhằm duy trì hoạt động của bộ máy nhà nước, ví dụ như lương thưởng, công tác, hội họp, thiết bị văn phòng, thanh toán dịch vụ công cộng (điện, nước…), công tác phí, chi sửa chữa thường xuyên máy móc, văn phòng…

d. Sai: vì phải có tính rõ ràng minh bạch vì ngân sách nhà nước một phần cũng là do nhân dân đóng góp vào.

Luyện tập 2 trang 31, 32 KTPL 10: Theo em, trong các tình huống sau, ai thực hiện đúng, ai vi phạm pháp luật ngân sách nhà nước? Vì sao?

Phương pháp giải:

Em đọc kĩ các tình huống và đưa ra nhận xét của mình về việc làm của các chủ thể. 

Trả lời:

a. Ông M thực hiện sai: vì đã không hỗ trợ đúng người cần hỗ trợ mà đã đưa người thân của mình chiếm phần hỗ trợ của người có hoàn cảnh khó khăn.

Ông N thực hiện đúng vì đã nhận thấy mình không phải gia đình có hoàn cảnh khó khăn để nhận hỗ trợ nên đã từ chối và nhường cơ hội đó cho người có hoàn cảnh khó khăn hơn mình.

b. Cán bộ xã X làm sai: vì đã thu những khoảng không đúng trong ngân sách nhà nước và không giám công khai, minh bạch cho người dân.

c. Tỉnh A đúng vì đã tiết kiệm ngân sách nhà nước thông qua việc giảm chi phí trong các dịp đưa nhân viên đi tham quan, du lịch.

Luyện tập 3 trang 32 KTPL 10: Em hãy giải đáp thắc mắc giúp các bạn trong những tình huống sau:

Phương pháp giải:

Em đọc các tình huống và liên hệ bản thân để nói lên suy nghĩ của mình.

Trả lời:

a. H băn khoăn: "Nhà nước lấy đâu ra tiên để trợ cấp cho các cụ nhỉ?".

=> Tiền trợ cấp cho các cụ được lấy ra từ ngân sách nhà nước trong khoản hỗ trợ Quỹ hỗ trợ người nông dân.

b. Qua trạm thu phí trên đường cao tốc, bố trả tiền cho nhân viên thu phí. Tùng thắc mắc: "Bố ơi, sao mình phải trả tiền cho họ ạ?".

=> Vì nhà nước phải thu để làm chi phí bảo trì đường bộ (thuộc quỹ bảo trì đường bộ), thu nhằm mục đích xây mới hoặc sửa chữa những tuyến đường hư hại để phục vụ việc đi lại cho người dân.

Vận dụng

Vận dụng 1 trang 32 KTPL 10: Viết về một công trình sử dụng ngân sách nhà nước ở địa phương em và ý nghĩa của công trình đó.

Phương pháp giải:

Em dựa vào kiến thức bài học và tự liên hệ bản thân để hoàn thành bài viết.

Trả lời:

Em có thể dựa vào gợi ý để hoàn thành bài viết:

- Công trình sử dụng ngân sách nhà nước ở địa phương em là công trình gì?

- Quy mô của công trình?

- Mô tả khái quát về công trình?

- Tầm quan trọng của công trình đối với địa phương em?

- Ý nghĩa của công trình đối với địa phương em? 

Vận dụng 2 trang 32 KTPL 10: Gia đình em đã thực hiện nghĩa vụ gì và được hưởng những quyền lợi gì từ ngân sách nhà nước? Hãy thống kê theo mẫu sau:

Phương pháp giải:

Em tự liên hệ bản thân và hoàn thành bài tập.  

Trả lời:

Nghĩa vụ:

- Nộp thuế

- Chấp hành các quy tắc sinh hoạt cộng đồng

- Tuân theo kỉ luật lao động, trật tự công cộng và những quy tắc sinh hoạt xã hội.

- Nghĩa vụ tôn trọng và bảo vệ tài sản công cộng, nghĩa vụ đóng thuế theo pháp luật.

Quyền lợi

- Làm việc; tự do lựa chọn việc làm, nơi làm việc, nghề nghiệp, học nghề, nâng cao trình độ nghề nghiệp; không bị phân biệt đối xử, cưỡng bức lao động, quấy rối tình dục tại nơi làm việc;

- Quyền được hỗ trợ, hướng dẫn thực hiện việc nộp thuế; cung cấp thông tin, tài liệu để thực hiện nghĩa vụ, quyền lợi về thuế.

- Quyền được nhận văn bản liên quan đến nghĩa vụ thuế của các cơ quan chức năng khi tiến hành thanh tra, kiểm tra, kiểm toán.

- Yêu cầu cơ quan quản lý thuế giải thích về việc tính thuế, ấn định thuế; yêu cầu giám định số lượng, chất lượng, chủng loại hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu.

Lý thuyết Kinh tế pháp luật 10 Bài 5: Ngân sách nhà nước

1. Khái niệm, đặc điểm của ngân sách nhà nước

a) Ngân sách nhà nước là gì?

- Ngân sách nhà nước là toàn bộ các khoản thu, chi của Nhà nước được dự toán và thực hiện trong một khoảng thời gian nhất định do cơ quan nhà nước có thẩm quyền quyết đính để bảo đảm thực hiện các chức năng, nhiệm vụ của Nhà nưởc. (Khoản 14 Điều 4 Luật Ngân sách nhà nước năm 2015).

Ngân sách nhà nước

b) Đặc điểm của ngân sách nhà nước

- Ngân sách nhà nước mang tính pháp lí cao. Việc tạo lập và sử dụng ngân sách nhà nước được tiến hành trên cơ sở Luật Ngân sách nhà nước.

- Nhà nước là chủ thể duy nhất có quyền sở hữu và quyết định các khoản thu, chi của ngân sách nhà nước.

- Ngân sách nhà nước hướng tới mục tiêu giải quyết các quan hệ lợi ích chung trong xã hội.

- Ngân sách nhà nước được chia thành nhiều quỹ nhỏ có tác dụng riêng để chi dùng cho những mục đích đã có trong kế hoạch.

- Hoạt động thu, chi của ngân sách nhà nước được thực hiện theo nguyên tắc không hoàn trả trực tiếp.

Các khoản thu, chi ngân sách (minh họa)

2. Vai trò của ngân sách nhà nước

- Cung cấp nguồn tài chính để duy trì hoạt động của bộ máy nhà nước.

- Định hướng phát triển sản xuất vào những vùng, lĩnh vực cần thiết để hình thành cơ cấu kinh tế hợp lí.

- Là công cụ điều tiết thị trường, bình ổn giả cả, kiềm chế lạm phát.

- Là công cụ điều tiết thu nhập qua thuế và quỹ phúc lợi xã hội.

- Tạo lập quỹ dự trữ quốc gia để phòng chống thiên tai, dịch bệnh.... và một số nhiệm vụ đột xuất, cấp thiết.

- Là công cụ mở rộng quan hệ đối ngoại, đẩy nhanh quá trình hợp tác và hội nhập quốc tế.

Cơ sở hạ tầng được đầu tư, mở rộng

3. Quy định cơ bản của pháp luật về quyền và nghĩa vụ công dân trong việc thực hiện pháp luật ngân sách.

- Công dân có quyền:

+ Được sử dụng hàng hóa, dịch vụ công cộng và hỗ trợ từ ngân sách nhà nước.

+ Được cung cấp thông tin, tham gia giám sát cộng đồng về tài chính - ngân sách theo quy định của pháp luật.

Người có hoàn cảnh khó khăn được hỗ trợ vay vốn từ ngân sách nhà nước

- Công dân có nghĩa vụ:

+ Sử dụng ngân sách nhà nước đúng mục đích, đúng chế độ, tiết kiệm, hiệu quả.

+ Nộp các khoản vào ngân sách nhà nước theo quy định của pháp luật.

Công dân có nghĩa vụ nộp thuế (minh họa)

Xem thêm các bài giải SGK Kinh tế Pháp luật lớp 10 Kết nối tri thức hay, chi tiết khác:

Bài 4: Cơ chế thị trường

Bài 5: Ngân sách nhà nước

Bài 6: Thuế

Bài 7: Sản xuất kinh doanh và các mô hình sản xuất kinh doanh